صفحه 151

شكيّات نماز 21 قسم است، شش قسم آن شك‌هايى است كه نماز را باطل مى‏كند و به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نُه قسم ديگر آن صحيح است.

شك‌هاى مُبْطِل (باطل‌كننده)

مسئله 940- شك‌هايى كه نماز را باطل مى‏كند، شش مورد است:

اوّل‏: شك در شمارۀ ركعت‌هاى نماز دو ركعتى واجب مثل نماز صبح و نماز مسافر.

دوّم‏: شك در شمارۀ ركعت‌هاى نماز سه ركعتى.

سوّم‏: آنكه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر.

چهارم‏: آنكه در نماز چهار ركعتى پيش از تمام‌شدن سجدۀ دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر.

پنجم‏: شك در ركعات نماز در حال ركوع و سجود يا در حال رفتن به سجده يا برخاستن از سجده.

ششم‏: شك در ركعت‌هاى نماز كه نداند چند ركعت خوانده است.

مسئله 941- اگر يكى از شك‌هاى باطل‌كننده براى انسان پيش آيد، نمى‏تواند نماز را به هم بزند، بلكه بايد به قدرى فكر كند تا شك مستقر شود به اين معنى كه از پيدا شدن يقين يا گمان نااميد شود.

شك‌هاى غير قابل اعتناء

مسئله 942ـ‌ شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد، شش مورد است:

1.‌ شك در چيزى كه محلّ آن گذشته است؛

2.‌ شك بعد از سلام؛

3.‌ شك بعد از وقت‏؛

4.‌ شكّ كسى كه زياد شكّ مى‏كند (كثير الشكّ)

5.‌ شك امام و مأموم‏؛

6.‌ شك در نماز مستحبّى‏.

صفحه 152

1. شك در چيزى كه محلّ آن گذشته است‏

مسئله 943- اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده يا نه، مثلاً شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده به‌جا آورد، و اگر مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.

مسئله 944- اگر در بين خواندن آيه‏اى شك كند كه آيۀ پيش را خوانده يا نه، يا وقتى آخر آيه را مى‏خواند شك‏ كند كه اوّل آن را خوانده يا نه، بايد به ‏شکّ خود اعتنا نكند.

مسئله 945- اگر در حالى كه به سجده مى‏رود شك كند كه ركوع كرده يا نه، يا شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

مسئله 946- اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهّد يا سجده را به‌جا آورده يا نه، بايد اعتنا نكند.

مسئله 947- اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، يا شك كند درست گفته يا نه، چنانچه مشغول كارى شده باشد نظير گفتن اللَّه اكبر بعد از سلام، بايد به شکّ خود اعتنا نكند و همچنين اگر در صحيح گفتن سلام شك كند بايد به شك خود اعتنا ننمايد، چه مشغول كار ديگرى شده باشد يا نه.

2.‌ شکّ بعد از سلام‏

مسئله 948- هرگاه بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه، خواه شك مربوط به عدد ركعت‌هاى نماز باشد، يا شرايط نماز مانند قبله و طهارت يا اجزاى نماز مانند ركوع و سجود، به شکّ خود اعتنا نكند.

3.‌ شکّ بعد از وقت‏

مسئله 949- اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نيست، ولى اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، بايد آن نماز را بخواند، بلكه اگر گمان كند كه خوانده، بايد آن را به‌جا آورد.

مسئله 950- اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر، بايد چهار ركعت نماز قضا به نيّت نمازى كه بر او واجب است بخواند.

مسئله 951- اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند يك نماز خوانده ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى، بايد قضاى نماز مغرب و عشا را بخواند.

صفحه 153

4.‌ شكّ كسى كه زياد شكّ مى‏كند (كثيرالشّك)

مسئله 952- اگر كسى در يك نماز سه مرتبه شك كند، يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نمازصبح و ظهر و عصر شك ‏كند، كثيرالشّك است و چنانچه‏ زياد شك كردن او از غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد، به شکّ خود اعتنا نكند.

مسئله 953- كثيرالشّك اگر در به‌جا آوردن چيزى شك كند، چنانچه به‌جا آوردن آن نماز را باطل نمى‏كند، بايد بنا بگذارد كه آن را به‌جا آورده، مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است، و اگر به‌جا آوردن آن نماز را باطل مى‏كند بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلاً اگر شك كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مى‏كند، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.

مسئله 954- كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى‏كند، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند بايد به دستور شك عمل نمايد، مثلاً كسى كه زياد شك مى‏كند سجده كرده يا نه، اگر در به‌جا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور شك رفتار نمايد.

مسئله 955- كسى كه در نماز مخصوصى مثلاً در نماز ظهر زياد شك مى‏كند، اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.

مسئله 956- كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى‏خواند زياد شك مى‏كند، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكّى براى او پيش آيد، بايد به دستور شك عمل نمايد.

مسئله 957- اگر انسان شك كند كه كثيرالشّك شده يا نه، بايد به دستور شك عمل كند. و كثيرالشّك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته، بايد به شکّ خود اعتنا نكند.

مسئله 958- كسانى كه بسيار شك مى‏كنند يا زود يقين به چيزى پيدا مى‏كنند كه به آنها وسواسى مى‏گويند، يقين و گمان و شکّ آنها اعتبار ندارد و بايد طبق متعارف مردم عمل كنند، بلكه بايد بر آنچه كه به نفع آنهاست بنا بگذارند؛ مثلاً كسى كه وسواسى در طهارت و نجاست است، اگر شك كرد بلكه اگر يقين كرد كه نجاست به او ترشّح كرده است، بايد اعتنا نكند و همين مقدار كه يك مرتبه مثلاً چيز نجسى را زير شير آب گرفت، پاك بداند. و وسواسى اگر به شك بلكه به يقين خود اعتنا كند، حرام و موجب خسران دنيا و آخرت اوست.

صفحه 154

5. شکّ امام و مأموم‏

مسئله 959- اگر امام جماعت در نماز شك كند كه مثلاً سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، يا دو سجده كرده يا يك سجده، بايد به گفتۀ مأموم عمل كند و همچنين اگر مأموم شك كند بايد از امام‏ پيروى كند و به شکّ خود اعتنا ننمايد.

مسئله 960- مأموم براى آگاه كردن امام مى‏تواند ذكرى نظير اللَّه اكبر بگويد.

6. شك در نماز مستحبّى‏

مسئله 961- اگر در شمارۀ ركعت‌هاى نماز مستحبّى شك كند، چنانچه طرف بيشترِ شك، نماز را باطل مى‏كند، بايد بنا را بر كمتر بگذارد؛ مثلاً اگر در نافلۀ صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى‏كند، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت، به هر طرف شك عمل كند نمازش صحيح است.

مسئله 962- اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجدۀ سهو واجب مى‏شود، يا يك سجده يا تشهّد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجدۀ سهو يا قضاى سجده و تشهّد را به‌جا آورد.

شك‌هاى صحيح‏

مسئله 963- در نُه صورت اگر در شمارۀ ركعت‌هاى نماز چهار ركعتى شك كند، بايد كمى فكر نمايد، پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد، همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند و در غير اين صورت به دستورهايى كه گفته مى‏شود عمل نمايد. و آن نُه صورت از اين قرار است:

اوّل: آنكه بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوّم، شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت، كه بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده به‌جا آورد.

دوّم: شك بين دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوّم كه بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.

سوّم: شك بين دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوّم كه بايد بنا بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به‌جا آورد.

صفحه 155

چهارم: شکّ بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوّم كه بايد بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به‌جا آورد.

پنجم: شکّ بين سه و چهار كه در هر جاى نماز باشد بايد بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به‌جا آورد.

ششم: شکّ بين چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به‌جا آورد.

هفتم: شکّ بين سه و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده به‌جا آورد.

هشتم: شکّ بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به‌جا آورد.

نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجدۀ سهو به‌جا آورد.

مسئله 964- اگر يكى از شك‌هاى صحيح براى انسان پيش آيد، نبايد نماز را بشكند و اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى‏كند مثل روگرداندن از قبله، نماز را از سر گيرد، نماز دوّمش هم باطل است، و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى‏كند مشغول نماز شود، نماز دوّمش صحيح است.

مسئله 965- اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلاً اوّل شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوّم عمل نمايد.

مسئله 966- اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار شك كرده يا بين سه و چهار، بايد دوباره نماز را بخواند.

مسئله 967- اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكّى براى او پيش آمده ولى نداند از شك‌هاى باطل كننده بوده يا صحيح، و اگر از شك‌هاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده است، بايد دوباره نماز را بخواند.

صفحه 156

مسئله 968- كسى كه نشسته نماز مى‏خواند اگر شكّى كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد دو ركعت نشسته به‌جا آورد، بلكه اگر شكّى كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته به‌جا آورد.

مسئله 969- كسى كه ايستاده نماز مى‏خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد نماز احتياط را نشسته به‌جا آورد.

مسئله 970- كسى كه نشسته نماز مى‏خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد، بايد نماز احتياط را ايستاده بخواند.